Πόσο Ευφυή Είναι τα Αγαπημένα μας Πτηνά;

Τρία Απλά Παραδείγματα

Ο Δημήτρης είναι πολύ ανήσυχος. Το αγαπημένο του μαλινουά, που είχε ο ίδιος με εξαιρετική συνέπεια μεγαλώσει ταΐζοντας το επιμελώς με τη σύριγγα, αυτό που άφηνε ελεύθερο στο σπίτι και άφηνε τον γιο του να το ταίζει σπόρια από το χέρι, ξέφυγε από το ανοικτό παράθυρο καθώς καθάριζε το κλουβί του.

Όμως δεν προλαβαίνει να στεναχωρηθεί και πολύ. Το καναρίνι, αφού κάθισε για λίγο στο απέναντι πεύκο, ήρθε και κοίταζε τον απορημένο Δημήτρη από το περβάζι του μπαλκονιού, και στο τέλος επέλεξε μόνο του να επιστρέψει μέσα στο σπίτι από το ανοικτό παράθυρο!

___

Λίγα χιλιόμετρα πιο πέρα, μια καρδερίνα έχει πραγματικά διψάσει. Ο ιδιοκτήτης της την έχει αφήσει πολύ ώρα χωρίς νερό στο κλουβί, και αυτή έχει αρχίσει να ζεσταίνεται. Στην πραγματικότητα, ο κύριος της καρδερίνας πραγματοποιεί ένα πείραμα για το οποίο είχε ακούσει κάτι από έναν πιο παλιό εκτροφέα στο χωριό.

Έχει δέσει μια δακτυλήθρα σε μια κλωστή η οποία κρέμεται κάθετα μέσα στο κλουβί, και οδηγείται έξω από τον πάτο μέσα σε ένα δοχείο με νερό. Η καρδερίνα έχει εντοπίσει το νερό χαμηλότερα από το κλουβί, αλλά δεν έχει τρόπο να πιει απ’ ευθείας πό αυτό. Μέσα σε λίγες ώρες το πείραμα στέφεται με επιτυχία: Η καρδερίνα αντιλαμβάνεται τη δυνατότητα της δακτυλήθρας να ανεβοκατέβει με την κλωστή, και τη χρησιμοποιεί σαν μαγκάνι για να πιει νερό απ’το «πηγάδι».

___

Στο άλσος δίπλα στο σπίτι μου κυριαρχεί αναστάτωση. Δυο-τρία κοτσύφια έχουν αντιληφθεί την παρουσία μου και ειδοποιούν τον πληθυσμό των ομοειδών τους για τον ενδεχόμενο κίνδυνο. Με ένα χαρακτηριστικό σφύριγμα, θέτουν σε επιφυλακή τα υπόλοιπα πουλιά, τα οποία τρέχουν να κρυφτούν στις φυλλωσιές.

_____

Και τα τρία αυτά περιστατικά μπορεί να είναι αληθινά. Σχεδόν σίγουρα όλοι οι φυσιολάτρες τα έχουμε βιώσει είτε οι ίδιοι, είτε μέσα από εμπειρίες άλλων. Τι μηνύματα λαμβάνουμε εμείς οι άνθρωποι από αυτά τα γεγονότα; Τι σημαίνει για εμάς το εκπαιδευμένο μαλινουά ή η φαινομενικά ιδιοφυής καρδερίνα; Ποιός μηχανισμός λειτουργεί στο μυαλό του κότσυφα και τον οδηγεί να ξεκινήσει να κελαηδά ένα σφύριγμα εγρήγορσης;

Ορμώμενοι από αυτά τα τρία παραδείγματα θα επιδιώξουμε να δείξουμε ότι τελικά τα πτηνά, και τα καναρίνια ειδικότερα, ενδεχομένως να μην αποτελούν από τα ευφυέστερα όντα στον πλανήτη μας, παρά τις εντυπωσιακές εξάρσεις καθημερινών χαριτωμένων ενεργειών που συχνά βιώνουμε. Παρά ταύτα, θα προχωρήσουμε και λίγο παραπέρα, και θα αποδώσουμε στα αγαπημένα μας καναρίνια και όλα τα προτερήματα που μπορεί να χαρακτηρίζουν έναν νοήμοντα οργανισμό.

Η Εξήγηση

α) Το πρώτο παράδειγμα που αναφέραμε είναι και το πιο συνηθισμένο: Η εξοικείωση. Τα υποτιθέμενα «ευφυή» καναρίνια

είναι αυτά που καταλαβαίνουν τον κύριό τους, κάθονται στο δάκτυλό του κλπ. Οι περισσότερες – αν όχι όλες – από αυτές τις περιπτώσεις εξηγούνται εύκολα από την φυσιολογική λειτουργία της αποτύπωσης, γνωστής και ως φαινόμενο Lorenz, τιμώντας τον Konrad Lorenz, τον επιστήμονα που πρώτος την διατύπωσε. Όλοι μας έχουμε παρατηρήσει τους νεοσσούς (ιδίως στις πάπιες, που κινούνται σε πιο συγκεκριμένο περιβάλλον) και τον τρόπο που ακολουθούν την μητέρα τους όπου κι αν πάει. Η μητέρα πάπια, ήταν το πρώτο πράγμα που είδαν οι νεοσσοί όταν άνοιξαν τα μάτια τους. Η εικόνα αυτή τους ακολουθεί για πάντα, και τα οδηγεί πίσω από την μητέρα τους, όπου αυτή κινείται. Το ίδιο συμβαίνει και με τα καναρίνια. Στις περιπτώσεις όπου ο εκτροφέας ενδεχομένως ταΐζει ο ίδιος τους νεοσσούς, είναι πιθανό ο νεοσσός να συγκράτησε την εικόνα του ανθρώπου σαν πρώτη μόλις άνοιξε τα μάτια του την 6η-8η ημέρα της ζωής του. Επόμενο είναι να αποτυπωθεί η φυσιογνωμία του και ο νεοσσός να τον αναζητά όπως θα αναζητούσε την μητέρα του.

β) Η αντίληψη της καρδερίνας ότι η κλωστή με την δακτυλήθρα μπορεί να λειτουργήσει σαν μαγκάνι, είναι περισσότερο πονηριά της καθημερινότητας παρά ευφυία. Τέτοια ένστικτα αντιμετώπισης βασικών αναγκών υπάρχουν πολλά, και αφορούν ιδίως στα εντελώς απαραίτητα για την επιβίωση, όπως είναι η αναζήτηση τροφής, νερού και συντρόφου για ζευγάρωμα.

Για παράδειγμα, το αρσενικό παγόνι ‘ανοίγει’ την ουρά του σαν βεντάλια για να προσελκύσει ερωτικό σύντροφο. Ομοίως, το καναρίνι φουσκώνει το λαιμό του, ανοιγοκλείνει τα πτερά του και χορεύει πάνω στο κλαρί για να προσελκύσει την κανάρα. Όμως αυτά δεν αποτελούν το αποτέλεσμα ενδελεχούς σκέψης, παρά μάλλον ένα αρχέγονο ένστικτο αυτοσυντήρησης.

Παρόμοιο παράδειγμα υπάρχει και για τον άνθρωπο!

Περισσότερο από 4.000 χρόνια αφού πρωτοέβαψε το σώμα του για να ξεχωρίσει από την ανωνυμία του πλήθους (π.χ. για να δείξει ότι είναι ο αρχηγός της φυλής, για να δείξει ότι είναι ο μάγος του χωριού, για να δείξει ότι είναι ο πιο ικανός πολεμιστής) ο άνθρωπος σήμερα εξακολουθεί κάποιες στιγμές να βάφεται και να στολίζεται, πολύ περισσότερο απ’ όσο μπορεί να απαιτεί η εύρυθμη ένταξή του σε ένα κοινωνικό υποσύνολο. Δηλαδή, μια ευπρεπής παρουσία μπορεί απλά να ορίζεται από καθαρά ρούχα, ωραίο χτένισμα ή και γυαλισμένα παπούτσια. Παρ’ όλα αυτά, στις αρχές του 21ου αιώνα ο άνθρωπος σχεδόν κάθε ημέρα αισθάνεται ότι πρέπει να τονίσει με χρώμα το πρόσωπό του όταν είναι να κάνει μια νέα σημαντική γνωριμία, χωρίς αυτό να σημαίνει απαραίτητα ότι στο μυαλό του πραγματοποιείται η ολοκληρωμένη σκέψη «πρέπει να βαφτώ, για να είμαι πιο ελκυστικό πρόσωπο από τους θεωρητικούς αντιζήλους μου, ώστε να επιλεγώ εγώ από τον επιθυμητό σύντροφο, και να τεκνοποιήσω τα παιδιά μας, διαιωνίζοντας το είδος, αλλά και τα δικά μου γονίδια πιο συγκεκριμένα». Και η επίκτητη βελτίωση της εξωτερικής εικόνας είναι τόσο βαθιά αποτυπωμένη στον σημερινό άνθρωπο, ώστε αυτός να επιδιώκει να «επιβεβαιώνει» την εξωτερική του εμφάνιση σε ΚΑΘΕ ευκαιρία που του δίνεται: Στην βιτρίνα καθώς προσπερνάει ένα κατάστημα, στο τζάμι ενός σταθμευμένου αυτοκινήτου, και σε κάθε καθρέπτη του σπιτιού. ΑΥΤΟ είναι ένστικτο, και όχι συμπαγές σκεπτικό δράσης και υπολογισμένης αντίδρασης. Για να ολοκληρώσουμε με το παράδειγμα από την ανθρώπινη φύση, να τονίσουμε ότι το ένστικτο αυτό δεν αποτελεί απλά μια ευτελή φυσική τάση για περισσότερη ομορφιά, παρά το ισχυρότατο ένστικτο διαφοροποίησης από τους «πολλούς» και την ένταξη σε μια μειονοτική ελίτ. Στις σύγχρονες δυτικές φιλελεύθερες κοινωνίες που χαρακτηρίζονται από ισότητα για όλους, μια τέτοια συμπεριφορά διαφοροποίησης συνιστά μια εγγενή ανισότητα.

Ας επιστρέψουμε όμως στα αγαπημένα μας πτηνά.

Η αλήθεια είναι ότι η ορνιθολογία έχει σχετικά πρόσφατα (αρχές δεκαετίας ’70) ξεκινήσει να εμβαθύνει στον τρόπο λειτουργίας του εγκεφάλου των πτηνών, και μάλιστα χωρίς να έχει επικεντρωθεί στα στρουθιόμορφα (καναρίνια, σπουργίτια, χελιδόνια, καρδερίνες, κλπ). Από τις μέχρι σήμερα εκτιμήσεις οι επιστήμονες συμπεραίνουν ότι αν και τα πτηνά εμφανίζονται απροσδόκητα έξυπνα απέναντι στα προβλήματα που αντιμετωπίζουν, η συμπεριφορά αυτή είναι μια εξαιρετική προσαρμοστικότητα στο περιβάλλον, παρά αξιοσημείωτη ευφυία. Τα πουλιά μπορούν να αντιληφθούν την αρχή του αιτίου και του αιτιατού, αλλά δεν μπορούν να αξιολογήσουν τις πράξεις τους, ούτε να τις βάλουν σε προτεραιότητα ή να προσποιηθούν. Δηλαδή, μια γαλοπούλα μπορεί να κάνει τον συνειρμό ότι όποτε βλέπει το αφεντικό της τότε σύντομα θα φαει φρέσκια τροφή και νερό. Όμως δεν μπορεί να αντιληφθεί ότι ο ίδιος άνθρωπος κάποιο πρωινό θα έρθει και θα της αφαιρέσει τη ζωή.

Παρόμοια, το θηλυκό καναρίνι όσα χρόνια και να ζευγαρώσει, δεν θα μπορέσει να αντιληφθεί ότι αδυνατεί να θρέψει 6 νεοσσούς και επιμένει να προσπαθεί να τους ταΐζει όλους από λίγο, χωρίς να προτιμάει να επιμείνει σε 3 ή 4 που τελικά θα επιβιώσουν.

Για να επιστρέψουμε στην περίπτωση με την καρδερίνα, η ισχυρή ένδειξη ευφυίας θα ήταν η ικανότητά της να επιλέξει, για παράδειγμα, την μεγαλύτερη ανάμεσα από δύο δακτυλήθρες, που θα της ανέβαζε περισσότερο νερό για να πιει, ή να επιλέξει μια δακτυλήθρα δεμένη σε κοντύτερο κομμάτι κλωστής, που θα της ανέβαζε το νερό πιο σύντομα. Προφανώς, και οι καρδερίνες στερούνται τέτοιας δυνατότητας...

γ) Ένα σφύριγμα εγρήγορσης, όπως το διακριτικό «σφιτ-σφιτ» που κάνουν τα καναρίνια όταν βλέπουν ανήσυχα έναν άνθρωπο να πλησιάζει, μπορεί να εξηγηθεί από την διαδικασία της φυσικής επιλογής: Τα πτηνά αποικούν τον πλανήτη μας εκατομμύρια χρόνια πριν από τον άνθρωπο. Για πολλούς μπορεί να ακούγεται πρωτόγνωρο, αλλά ειδικά τα στρουθιόμορφα πτηνά, όπως είναι τα καναρίνια, είναι αφάνταστα εξελιγμένα όντα (με όρους βιολογίας, είναι πιο εξελιγμένα και από τον άνθρωπο) και έχουν βιώσει μια πολύ πιο μακρόχρονη εξελικτική διαδικασία. Πριν από πολλές χιλιάδες χρόνια, λοιπόν, υπήρχαν δύο απλούστατοι τύποι πτηνών, ακόμα και ανάμεσα στο ίδιο είδος:

1. Αυτά που σφύριζαν ένα είδος συναγερμού όταν έβλεπαν έναν ενδεχόμενο κίνδυνο να προσεγγίζει, και

2. Αυτά που δεν σφύριζαν.

Η επιλογή τους, να σφυρίξουν ή όχι, ήταν τυχαία. Είχε όμως μία δραματική επίδραση στην διαιώνιση τους: Τα σμήνη από πουλιά που αμελούσαν να ειδοποιήσουν τα άλλα για τον επερχόμενο κίνδυνο, έπεφταν θύματά του – ενώ αυτά που φρόντιζαν να θέσουν τα ομοειδή τους σε εγρήγορση, έζησαν ώστε να ζευγαρώσουν και να αναπαραχθούν. Επόμενο είναι σήμερα να παρατηρούμε ότι τα περισσότερα πτηνά σφυρίζουν ένα είδος συναγερμού όταν πλησιάζει ένας ενδεχόμενος κίνδυνος. Εάν δεν το έκαναν, σύντομα θα εξαφανίζονταν. Στην πραγματικότητα αυτή η περίπτωση είναι μια παρατήρηση ενός είδους τυχερού λαχνού της φύσης, δηλαδή το αποτέλεσμα μιας τυχαίας επιλογής με ευεργετικά αποτελέσματα. Το να θαυμάζουμε τα πτηνά ως ιδιοφυή επειδή αντιλαμβάνονται ένα κίνδυνο και τον επικοινωνούν στα υπόλοιπα, είναι σαν να αναγνωρίζουμε ως επιτυχημένο τον γείτονά μας με το όμορφο σπίτι και το ακριβό αυτοκίνητο, ενώ αυτός απλά κέρδισε στο λαχείο!

____

Οι Απαιτήσεις της Ευφυίας

Βλέπουμε, λοιπόν, ότι γενικά για τα πτηνά οι περισσότερες από τις έξυπνες κινήσεις της καθημερινότητας μπορούν να εξηγηθούν από το ένστικτο ή την (τυχαία) φυσική επιλογή, τα οποία βέβαια δεν αποτελούν ευφυία. Πιο συγκεκριμένα για τα καναρίνια, ακόμη και μεταξύ τους θα μπορούμε πάντα να ξεχωρίσουμε ένα πιο «έξυπνο» άτομο, όπως θα μπορούμε να ξεχωρίσουμε ένα πιο θαρραλέο ή ένα πιο λαίμαργο. Αυτό όμως δεν μπορεί να είναι απόδειξη αντιπροσωπευτική του είδους, ειδικά σε έναν κόσμο όπου τα περισσότερα ζητήματα ελέγχονται συγκριτικά. Δηλαδή, δεν μπορεί να θεωρηθεί ευφυές ένα καναρίνι, όταν έχουμε να το αντιστοιχίσουμε απέναντι σε έναν σκύλο ή σε ένα δελφίνι. Για να αναγνωρίσουμε έναν οργανισμό ως ευφυή, απαιτείται αυτός να ενεργεί δύο αλυσιδωτές λειτουργίες:

1. Να χρησιμοποιεί την προηγούμενη εμπειρία του προκειμένου να λύσει τρέχοντα προβλήματα. (Για το καναρίνι, αυτό σημαίνει, για παράδειγμα, τη δυνατότητα να θυμάται τη γεύση κάθε σπόρου και να προτιμάει αυτόν που του αρέσει περισσότερο).

2. Να μπορεί να αξιολογεί και να επιλέξει ανάμεσα από μια δεξαμενή πληροφοριών, και να τις χρησιμοποιεί κατάλληλα για την επίλυση σύνθετων προβλημάτων. (Για το καναρίνι, αυτό θα σήμαινε την δυνατότητα να γνωρίζει ποιοί σπόροι είναι πιο κατάλληλοι για να τραφεί ανά πάσα περίοδο τους έτους). Οι οργανισμοί που στερούνται του 2ου μηχανισμού έχουν πράγματι διδαχθεί σημαντικούς συσχετισμούς για την καθημερινότητά τους, πλην όμως δεν κατέχουν την ευελιξία που χαρακτηρίζει έναν ευφυή εγκέφαλο. Τα καναρίνια στερούνται του 2ου μηχανισμού. Μπορεί να συνηθίσουν την παρουσία μας, μπορεί να μάθουν να στέκονται στο δάκτυλό μας και ενδεχομένως να πετούν ελεύθερα στο σπίτι προτού επιστρέψουν στο κλουβί τους, αλλά δυστυχώς δεν έχουν την ευφυία που απαιτείται να γυρίζουν σπίτι εάν τα αφήσετε έξω απ’ το παράθυρο.

Οι σκύλοι, οι γάτες, οι πίθηκοι, θα επιστρέψουν πάντα στον αφέντη τους να φάνε και να κοιμηθούν, αντιλαμβανόμενα ότι εκεί είναι ασφαλή. Δυστυχώς, 9 στα 10 καναρίνια που θα πετάξουν ελεύθερα, δεν αντιλαμβάνονται το συμφέρον τους και δεν θα γυρίσουν ποτέ πίσω. Και το ένα που θα γυρίσει, δεν αποτελεί απόδειξη ευφυΐας για όλο το είδος, όπως άλλωστε περιγράψαμε και πιο πάνω.

_________

Ενδείξεις Νοημοσύνης

Παρ’ όλα αυτά, πειράματα σε εργαστηριακό περιβάλλον έχουν αποδείξει ότι τα αγαπημένα μας πτηνά έχουν μερικές δυνατότητες που αποτελούν δείγματα κάποιας μορφής νόησης:

1. Τα πουλιά κατηγοριοποιούν αντικείμενα. Μπορούν και αναγνωρίζουν χαλασμένα φρούτα ώστε να μην τα φάνε, μπορούν να αναγνωρίσουν το φύλο άλλου πτηνού, να εντοπίσουν κατάλληλο καταφύγιο, κλπ.

2. Τα πουλιά αντιλαμβάνονται την ποσότητα. Ειδικά τα καναρίνια, έχουν εξαιρετικά ανεπτυγμένη τη δυνατότητα να μετρούν αριθμητικές ποσότητες και σε σχετικά πειράματα έχουν επιδείξει ικανότητα να αντιλαμβάνονται νούμερα μέχρι το 4-5 περίπου (προτού αρχίσουν να μπερδεύονται).

3. Τα πουλιά αντιλαμβάνονται μεταβατικές διαδικασίες. Σε ένα υποσύνολο καναρινιών (π.χ. μια κλούβα με πολλά αρσενικά) τα πουλιά έχουν αποδείξει ότι αντιλαμβάνονται γραμμικές σχέσεις μεταξύ των μελών. Για παράδειγμα, το καναρίνι αντιλαμβάνεται ότι στην ιεραρχία της κλούβας «ο Α είναι ανώτερος του Β, ο Β είναι ανώτερός μου, άρα ο Α είναι ανώτερός μου». Τέτοιες νοητικές συμπεριφορές εξυπηρετούν στην εξάλειψη επικίνδυνων ανταγωνισμών όπου όλα τα αρσενικά θα τσακώνονται συνέχεια με όλα τα άλλα!

4. Τα πουλιά διαθέτουν εκλεπτυσμένους μηχανισμούς επικοινωνίας. Εκτός από τα σφυρίγματα συναγερμού στα οποία έχουμε ήδη αναφερθεί, τα καναρίνια διαθέτουν και σχετικά κελαηδίσματα για την προσέλκυση ερωτικού συντρόφου, ενώ επιδεικνύουν αξιοσημείωτη δυνατότητα ανάμνησης του ‘τραγουδιού’ ενός άλλου καναρινιού, με την ικανότητα να το επαναλάβουν πολύ καιρό μετά, ή να το υιοθετούν στο δικό τους ρεπερτόριο, ή ακόμα και να προλαβαίνουν να ‘τραγουδούν’ την επόμενη στροφή όταν ακούν το άλλο καναρίνι να είναι ακόμα στην προηγούμενη. Αυτή η δυνατότητα είναι πολύ χρήσιμη στις ράτσες καναρινιών φωνής, προκειμένου να ολοκληρωθεί η διαδικασία εκπαίδευσης των νέων καναρινιών από τους «δασκάλους» τους!

Επίλογος

Όταν εμείς οι ερασιτέχνες μιλάμε για τα καναρίνια μας, λέξεις όπως μυαλό, σκέψη, εξυπνάδα, λογική, και όλα τα παράγωγά τους, θα πρέπει να χρησιμοποιούνται με πολύ διαφορετικό νόημα σε σχέση με τον τρόπο που αναφέρονται όταν μιλάμε για ανθρώπους. Οι περισσότεροι επιστήμονες είναι εξαιρετικά επιφυλακτικοί να κάνουν χρήση αυτών των λέξεων στα συγγράμματά τους, διότι τις θεωρούν πολύ ανθρωπομορφικές: σαν να αποδίδουν στα πουλιά ανθρώπινες ιδιότητες. Συνήθως, προτιμούν να χρησιμοποιούν όρους όπως εγκέφαλος ή συμπεριφορά.

Είναι πολύ εύκολο για εμάς να χρησιμοποιούμε ανθρωπομορφικά χαρακτηριστικά για να εξηγήσουμε τις ιδιότητες των αγαπημένων μας πτηνών. Ένα καναρίνι μπορεί συχνά να φαίνεται ότι δρα σαν οι πράξεις του να κατέχουν λογική συνέχεια, και οι επιλογές του να συνάδουν με τις συνέπειές τους. Είναι, όμως, πολύ επικίνδυνο να αποδεχόμαστε αυτούς τους όρους σαν απόδειξη για να εξηγήσουμε την συμπεριφορά των πουλιών, αντί σαν ένα απλό εργαλείο για να περιγράψουμε αυτήν την συμπεριφορά.

Γιάννης Κουλέτσης

Πηγές:

Kroodsma, Donald E. 2004. Do Birds Think? Άμχερστ: Πανεπιστήμιο της Μασαχουσέτης

Pepperberg, Irene M. 2004. Bird Brains. Nέα Yόρκη: Εργαστήριο Ορνιθολογίας Πανεπιστημίου Κορνέλλ